25 જૂન 1975 થી 21 માર્ચ 1977 સુધીના 21 મહિનાના ગાળામાં ભારતમાં કટોકટીની ઘોષણા કરવામાં આવી હતી. તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ ફખરૂદ્દીન અલી અહેમદે ભારતીય વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીના કહેવા પર ભારતીય બંધારણની કલમ 352 હેઠળ કટોકટી જાહેર કરી હતી. સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં આ સૌથી વિવાદાસ્પદ સમય હતો. કટોકટી દરમિયાન ચૂંટણીઓ મુલતવી રાખવામાં આવી હતી અને નાગરિક અધિકાર મનસ્વી રીતે નાબૂદ કરવામાં આવ્યા હતા. ઇન્દિરા ગાંધીના રાજકીય વિરોધીઓને કેદ કરવામાં આવ્યા હતા અને અખબારો પર પણ પ્રતિબંધ મુકવામાં આવ્યો હતો.
ઇન્દિરા ગાંધી પર તે સમયે ઘણા આરોપ લગાવવામાં આવ્યા હતા જેમાં
તેણીએ રાયબરેલીથી ચૂંટણી લડવા માટે સ્વામી અદ્વૈતનંદને 50,000 રૂપિયાની લાંચ આપી હતી.
ચૂંટણી જીતવા માટે અલ્હાબાદના ડીએમ અને એસપીની મદદ લેવામાં આવી હતી.
ચૂંટણીનો પ્રસાર કરવા માટે ઈન્દિરા ગાંધી દ્વારા એરફોર્સના વિમાનોનો દુરૂપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.
મતદારોને લલચાવવા માટે ઈન્દિરા ગાંધી દ્વારા મતદારોને દારૂ અને ધાબળા વિતરણ કરાયા હતા.
કટોકટીના મુખ્ય મુદ્દાઓ
1973–75 ના ગાળા દરમિયાન, ઇન્દિરા ગાંધીની આગેવાનીવાળી સરકાર સામે રાજકીય અશાંતિ ચરમસીમાએ હતી. આ સમયગાળા દરમિયાન, કોંગ્રેસના ઘણા પક્ષના નેતાઓએ એવી પ્રણાલીની માંગ કરી કે જે રાષ્ટ્રપતિની જેમ વધુ વર્તે, જ્યાં પાર્ટીમાં સીધા ચૂંટાયેલા અધિકારીઓ હશે.નવી નિર્માણ આંદોલન એ ડિસેમ્બર 1973 થી માર્ચ 1974 દરમિયાન ગુજરાતમાં પહેલું આંદોલન હતું. જેણે રાષ્ટ્રમાં સંઘર્ષ શરૂ કર્યો. આ આંદોલન દરમિયાન, કેન્દ્ર સરકારને ગુજરાતમાં રાજ્યની વિધાનસભા ભંગ કરવાની ફરજ પડી હતી અને મુખ્યમંત્રી ચીમનભાઇ પટેલે રાજીનામું આપવું પડ્યું હતું, પરિણામે ગુજરાતમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન આવ્યું હતું.
આ સમયગાળા દરમિયાન સરકાર વિરુદ્ધ આવી અન્ય પ્રવૃત્તિઓ અને વિદ્રોહ થયા હતા જેમાં વિદ્યાર્થીઓ, ખેડુતો, મજૂર સંગઠનો, કર્મચારીઓ, યુનિયન અને વિરોધી પક્ષોના વિરોધનો સમાવેશ થતો હતો.
ઈન્દિરા ગાંધીને અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટ દ્વારા અનેક ખાતાઓમાં દોષી ઠેરવવામાં આવી હતી અને લોકસભાની ચૂંટણી દરમિયાન અગાઉના પ્રચાર દરમિયાન ગેરવર્તણૂંક કરવાના આરોપ મૂકવામાં આવ્યા હતા. સંસદની અંદર પણ સરકાર વિરોધી પક્ષોની ખૂબ ટીકા કરતી હતી.
ઇન્દિરા ગાંધીની આગેવાનીવાળી સરકારે દાવો કર્યો હતો કે 1973 માં તેલની કટોકટી તેમજ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેના તાજેતરના યુદ્ધની અસર દેશની અર્થવ્યવસ્થા પર નોંધપાત્ર અસર પડી હતી, પરિણામે ગ્રાહક ચીજવસ્તુઓના ભાવમાં વધારો થયો હતો. આ સિવાય દેશમાં મંદીની અસરો સામે લડવાની પડકારો હતી અને પરિણામે ભૂખમરો અને દેવાના મુદ્દાઓને કારણે દેશના વિવિધ ભાગોથી સરકાર સામે આંતરિક ધમકીઓનો વધારો થયો હતો.
ઉપરોક્ત બધી બાબતોને ધ્યાનમાં લઈને ઇન્દિરા ગાંધીએ તેના સાથી, પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય પ્રધાન સિદ્ધાર્થ શંકર રોયની સલાહ લીધી, જેમણે તેમને રાષ્ટ્રમાં ‘આંતરિક કટોકટી’ જાહેર કરવાની દરખાસ્ત કરી. અને તે સરકારે કટોકટી અમલમાં મૂકી.
18 જાન્યુઆરી 1977 ના રોજ , ઇન્દિરા ગાંધીએ માર્ચ માટે નવી ચૂંટણીઓની ઘોષણા કરી અને તમામ રાજકીય કેદીઓને છૂટા કર્યા, જોકે કટોકટી 23 માર્ચ 1977 ના રોજ સત્તાવાર રીતે સમાપ્ત થઈ ગઈ. જન આંદોલન અભિયાને ભારતીયોને ચેતવણી આપી હતી કે ચૂંટણી “લોકશાહી અને સરમુખત્યારશાહી વચ્ચેની પસંદગીની તેમની છેલ્લી તક હોઈ શકે છે.
