આપણું પર્વ: આજથી હોળીની જાર-હોળાષ્ટકનો પ્રારંભ,  છેક સપ્તાહ સુધી ચાલશે

ભારતીય તહેવારોમાં હોળીનું ઘણું મહત્વ છે. હોળી એ ભારતના મુખ્ય તહેવારોમાંનો એક છે. હોળી ‘ફાલ્ગુન’ અથવા વસંતઋતુના આગમન માટે મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે. તે ફાલ્ગુન મહિનાની પૂર્ણિમાના દિવસે ઉજવવામાં આવે છે. હોળીનો તહેવાર પણ શિયાળાની ઋતુનો અંત આવે છે. તે ઘણા બધા રંગો, પાણીના છાંટા અને ફુગ્ગાઓ વડે દિવસને વધુ રંગીન બનાવે છે. હોળીનો તહેવાર એ ઉત્સવનો તહેવાર છે, તેથી આ દિવસે ભોજન અને નૃત્ય અને ગાયન વિશેષ રીતે કરવામાં આવે છે. હોળી નું મહત્વ આપણા જીવનના દરેક પાસાઓમાં અનુભવાય છે કારણ કે આ દિવસે આપણે આપણા મતભેદો ભૂલીને તહેવારનો આનંદ વહેંચવા માટે એકબીજાને ભેટીએ છીએ. ભારતમાં હોળીનો તહેવાર દરેકના જીવનમાં ઘણી ખુશીઓ અને રંગો ભરે છે, લોકોના જીવનને રંગીન બનાવવાના કારણે તેને સામાન્ય રીતે ‘રંગ મહોત્સવ’ કહેવામાં આવે છે. તે લોકોમાં એકતા અને પ્રેમ લાવે છે.

હોળીને “પ્રેમનો તહેવાર” પણ કહેવામાં આવે છે. તે એક પરંપરાગત અને સાંસ્કૃતિક હિંદુ તહેવાર છે, જે જૂની પેઢીઓ દ્વારા અનાદિકાળથી ઉજવવામાં આવે છે અને દર વર્ષે નવી પેઢી દ્વારા તેનું પાલન કરવામાં આવે છે. હોળીનો તહેવાર એ ભારતની રાષ્ટ્રીય રજા છે અને હોળીનો તહેવાર તમામ વય જૂથોના લોકો દ્વારા ઉજવવામાં આવે છે, અમીર અને ગરીબ, તે કોઈની વચ્ચે ભેદ રાખતો નથી. અહીં દરેકનું રંગોથી સ્વાગત કરવામાં આવે છે. યુવાન હોય કે વૃદ્ધ, આ દિવસે કોઈને બક્ષવામાં આવતું નથી, ઉપરથી પગ સુધી બધે રંગો લગાવવામાં આવે છે. આધુનિક કાયમી રંગોની સાથે, આજે હોળીના અવસર પર ઘણા પરંપરાગત અને હર્બલ રંગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ એક એવો તહેવાર છે કે લોકો તેમના પરિવારના સભ્યો અને સંબંધીઓ સાથે પ્રેમ અને સ્નેહ વહેંચીને ઉજવણી કરે છે જે તેમના સંબંધોને પણ મજબૂત બનાવે છે. આ એક એવો તહેવાર છે જે લોકોને તેમના જૂના ખરાબ વ્યવહારને ભૂલીને સંબંધોના તાંતણે બાંધે છે.

હોળીનું ધાર્મિક મહાત્મ્ય

હોળીનું ધાર્મિક મહત્વ પણ છે. હોળીમાં રંગો સાથે રમવાનું મહત્વ ભગવાન કૃષ્ણ સાથે સંકળાયેલું છે, જેઓ કાળી ચામડીના હતા અને તેમની માતાને ફરિયાદ કરતા હતા કે બધી ગોપીઓ અને રાધાનો રંગ ગોરો હતો, તો પછી તેઓ શ્યામ કેમ હતા. ગોપીઓ કૃષ્ણની મજાક ઉડાવતી હતી, તેથી તેની માતાએ તેને કહ્યું કે તે ગોપીઓ અને રાધાને ગમે તે રંગમાં રંગાવી શકે છે. આ રીતે હોળી પર રંગોથી રમવાની પરંપરા ચાલુ છે. આ મનોરંજક અને ગતિશીલ હોળી એક ખૂબ જ પ્રખ્યાત પરંપરા છે જે મથુરા વૃંદાવનમાં બ્રજ અને હોળીની ઉજવણીમાં ઉજવવામાં આવે છે, જે ભગવાન કૃષ્ણ માટે પ્રખ્યાત છે.

હોળીનું સાંસ્કૃતિક મહત્વ: હોળીનો તહેવાર પણ અનિષ્ટ પર સારાની જીતની ઉજવણી કરે છે. દુષ્ટતા, અહંકાર, ઇચ્છાઓ અને નકારાત્મકતાને બાળી નાખવા માટે રંગોના તહેવાર પહેલા દર વર્ષે સાંજે પવિત્ર બોનફાયર પ્રગટાવવામાં આવે છે. હોળી એ બંધન, મિત્રતા, એકતા અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વનો તહેવાર છે. સૌરાષ્ટ્રમાં દરેક પરિવારમાં હોળીના દિવસે “વાળ” મનાવવામાં આવે છે. જે પરિવારમાં ચાલુ વર્ષ દરમિયાન પુત્રરત્નનો જન્મ થયો હોય એ પરિવારમાં મોસાળ પક્ષ દ્વારા એ પુત્ર રત્નને હોળીના દર્શન કરાવી, હોળીની સળગતી જ્યોત ઘરે લઇ આવી, સાસ્ત્રોક્ત વિધિથી ચાર ફેરા ફેરવવામાં આવે છે. ત્યારબાદ સમૂહ ભોજન પણ રાખવામાં આવતું હોય છે.

પૌરાણિક લોકપ્રિય કથા: . એવું માનવામાં આવે છે કે પ્રાચીન કાળમાં હિરણ્યકશ્યપ નામનો એક અસુર હતો, જેને બ્રહ્માએ વરદાન આપ્યું હતું કે કોઈ મનુષ્ય કે કોઈ પ્રાણી તેને મારી શકશે નહીં, ન તો તેને કોઈ શસ્ત્રથી અસર થશે, ન તો પૃથ્વીમાં કે ન આકાશમાં. આના કારણે આશુરને પોતાના પર ગર્વ હતો. તે પોતાની જાતને ભગવાન માનવા લાગ્યો. જેના કારણે તેણે પોતાના રાજ્યની પ્રજાને ત્રાસ આપવાનું શરૂ કર્યું. એવું કહેવાય છે કે આશુરે પણ પોતાની પ્રજા સાથે ભગવાન વિષ્ણુની પૂજા કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. કારણ કે આશુર ભગવાન વિષ્ણુ દ્વારા માર્યા ગયેલા તેના નાના ભાઈનો બદલો લેવા માંગતા હતા. હિરણ્યકશિપુને પ્રહલાદ નામનો પુત્ર હતો. પરંતુ પ્રહલાદે તેના પિતાનું પાલન કરવાનો ઇનકાર કર્યો અને ભગવાન વિષ્ણુની પૂજા કરી. હિરણ્યકશ્યપ લોકોમાં એટલો ડરી ગયો કે લોકો તેને ભગવાન માનવા લાગ્યા પરંતુ પ્રહલાદે ક્યારેય તેના પિતાને ભગવાન માન્યા નહીં. પણ પ્રહલાદની આ વાત હિરણ્યકશ્યપને માન્ય ન હતી. આશુરે પ્રહલાદને ઘણી વખત સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ પ્રહલાદે તેના પિતાની વાત ન સાંભળી. પિતાની આજ્ઞાનો અનાદર કરતી વખતે, હિરણ્યકશ્યપના પુત્ર પ્રહલાદે તેમની પૂજા કરવાનો ઇનકાર કર્યો અને તેના બદલે ભગવાન વિષ્ણુની પૂજા કરવાનું શરૂ કર્યું. આનાથી ગુસ્સે થઈને હિરણ્યકશ્યપે પોતાના પુત્ર પ્રહલાદને ઘણી સજાઓ આપી, જેની તેના પર કોઈ અસર થઈ નહીં. આ પછી હિરણ્યકશ્યપ અને તેની બહેન હોલિકાએ સાથે મળીને એક યોજના બનાવી કે તે પ્રહલાદ સાથે અંતિમ સંસ્કાર પર બેસશે. હોલિકા પાસે એવું કપડું હતું કે તેને પહેર્યા પછી તેને કોઈ પણ પ્રકારની અગ્નિમાં નુકસાન થઈ શકતું ન હતું, બીજી તરફ પ્રહલાદ પાસે પોતાને બચાવવા માટે કંઈ જ નહોતું. અગ્નિ પ્રગટતાની સાથે જ હોલિકા પરથી કપડું ઊડીને પ્રહલાદ ઉપર ગયું. આ રીતે પ્રહલાદનો જીવ બચી ગયો અને તેના બદલે હોલિકા તે આગમાં બળી ગઈ. આ જ કારણ છે કે હોળી તહેવારને અનિષ્ટ પર સારા-સત્યની જીતના પ્રતીક તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. આ તહેવારને આસ્થાનું પ્રતિક માનવામાં આવે છે.

ભગવાન કૃષ્ણ અને હોળી: હોળીનો તહેવાર જે આનંદમાં ઉજવવામાં આવે છે તેના વિશે ઘણી વાર્તાઓ પ્રચલિત છે. એક દંતકથા અનુસાર, ભગવાન કૃષ્ણએ દુષ્ટોને મારી નાખ્યા અને ગોપ અને ગોપીઓ સાથે નૃત્ય કર્યા પછી હોળી લોકપ્રિય બની. શ્રી કૃષ્ણએ વૃંદાવનમાં રાધા અને ગોપ ગોપીઓ સાથે રંગીન હોળી રમી હતી, તેથી જ વૃંદાવનની હોળી (Holi) શ્રેષ્ઠ અને વિશ્વ પ્રસિદ્ધ માનવામાં આવે છે. આ માન્યતા અનુસાર જ્યારે શ્રી કૃષ્ણ. દુષ્ટોનો સંહાર કરીને વૃંદાવન પરત ફર્યા બાદ હોળી પ્રચલિત બની હતી.હિંદુ ધર્મમાં માત્ર એક જ તહેવારની ઉજવણી પાછળ અનેક કથાઓ છે, પરંતુ હોળી શા માટે ઉજવવામાં આવે છે? તેની પાછળની શ્રી કૃષ્ણની કથા બહુ ઓછા લોકો જાણે છે. હિંદુ માન્યતા અનુસાર, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ રંગો દ્વારા રાસની રચના કરવામાં આવી ત્યારથી હોળી પ્રચલિત બની હતી. સૂરદાસ નંદદાસ વગેરે જેવા કૃષ્ણ ભક્ત કવિઓએ તેમના પદોમાં શ્રી કૃષ્ણ અને રાધાનું હોળી રમતા સુંદર વર્ણન કર્યું છે. આજે પણ, વૃંદાવનની ગલીઓમાં, જ્યારે સોનાના છંટકાવથી રંગબેરંગી ફુવારા અને અબીર ગુલાલ છૂટે છે, ત્યારે ખુદ દેવતાઓ પણ ભારતની ધરતીમાં જન્મ લેવા ઇચ્છે છે. હોળીના સાક્ષી બનવા માટે વિદેશમાંથી ઘણા લોકો વૃંદાવન આવે છે. આ ઉપરાંત દેવભૂમિ દ્વારકાના જગતમંદિર સુધી હજારો શ્રદ્ધાળુઓ પદયાત્રા કરી ભગવાન દ્વારકાધીશ સાથે હોળી મનાવવા છેક દ્વારકા પહોચે છે. જ્યાં ધૂળેટીના દિવસે જગત મંદિરના પટાંગણમાં અબીલ ગુલાલનો છોળો વચ્ચે ભગવાન સંગ હોળી મનાવવામાં આવે છે. આ હોળી મનાવવા રાજ્યભરમાંથી રબારી, ભરવાડ અને આહીર સમુદાય દ્વારકા પહોચે છે. હોળી પર્વનો શ્રી કષ્ણ સાથે ઊંડો સંબંધ છે. જ્યાં આ તહેવારને રાધા-કૃષ્ણના પ્રેમના પ્રતિક તરીકે જોવામાં આવે છે. જ્યારે, દંતકથા અનુસાર, જ્યારે કંસને કૃષ્ણ ગોકુળમાં હોવાની જાણ થઈ, ત્યારે તેણે ગોકુળમાં જન્મેલા દરેક બાળકને મારવા માટે પૂતના નામના રાક્ષસને મોકલ્યો. પુતનાએ સ્તનપાનના બહાને બાળકોને ઝેર આપવું પડ્યું. પણ કૃષ્ણ તેનું સત્ય સમજી ગયા. પુતના જ્યારે દૂધ પીતી હતી ત્યારે તેણે તેની હત્યા કરી હતી. કહેવાય છે કે ત્યારથી હોળીનો તહેવાર મનાવવાની માન્યતા શરૂ થઈ હતી.

મહાભારતની એક વાર્તા અનુસાર, યુધિષ્ઠિરને શ્રી કૃષ્ણ દ્વારા કહેવામાં આવ્યું હતું – એકવાર શ્રી રામના પૂર્વજ રઘુના શાસન હેઠળ એક અસુર સ્ત્રી હતી. કોઈ પણ તેને મારી શકતું ન હતું, કારણ કે તેણી વરદાન દ્વારા સુરક્ષિત હતી. તે શેરીમાં રમતા બાળકો સિવાય કોઈથી ડરતો ન હતો. એક દિવસ, ગુરુ વશિષ્ઠે કહ્યું કે- જો બાળકો હાથમાં લાકડાના નાના ટુકડા સાથે હોય, તો શહેરની બહારની બાજુમાં જાઓ અને તેમને સૂકા ઘાસના ઢગલામાં બાળી નાખો. પછી તેની આસપાસ પ્રદક્ષિણા કરો, નૃત્ય કરો, તાળી પાડો, ગાઓ અને ડ્રમ વગાડો. પછી એવું જ કરવામાં આવ્યું. આ દિવસ, તહેવાર તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, જે દુષ્ટતા પર નિર્દોષ હૃદયની જીત દર્શાવે છે.

ભગવાન શંકર સાથે પણ સંકળાયેલ છે હોળી તહેવાર

કામદેવની હોળી (Holi) ની પણ કથા છે. પાર્વતી શિવ સાથે લગ્ન કરવા માંગતી હતી, પરંતુ તપસ્યામાં મગ્ન શિવનું ધ્યાન તેમના તરફ ગયું નહિ. આવી સ્થિતિમાં પ્રેમના દેવતા કામદેવ આગળ આવ્યા અને શિવ પર ફૂલનું તીર માર્યું. તપસ્યા ભંગ થવાથી શિવ એટલો ગુસ્સે થયો કે તેણે ત્રીજું નેત્ર ખોલ્યું અને કામદેવ તેના ક્રોધની અગ્નિમાં ભસ્મ થઈ ગયા. જ્યારે કામદેવની રાખ થઈ ગઈ ત્યારે તેની પત્ની રતિએ રડવાનું શરૂ કર્યું અને કામદેવને પુનર્જીવિત કરવા માટે શિવને વિનંતી કરી. બીજા દિવસે શિવનો ક્રોધ શમી ગયો, તેણે કામદેવને પુનર્જીવિત કર્યા. કામદેવની રાખના દિવસે હોલિકાનું દહન કરવામાં આવે છે અને તેમના અસ્તિત્વના આનંદમાં રંગોનો તહેવાર ઉજવવામાં આવે છે.

ફાલ્ગુન મહિનાની પૂર્ણિમાના દિવસે ઉજવવામાં આવે છે. અંગ્રેજી કેલેન્ડર મુજબ, આ વખતે પૂર્ણિમા તિથિ સોમવાર, 06 માર્ચ, સાંજે 04:17 વાગ્યે શરૂ થશે અને આ તારીખ મંગળવાર, 07 માર્ચ, સાંજે 06:09 વાગ્યે સમાપ્ત થશે. એટલે કે બીજા દિવસે એટલે કે 07 માર્ચે પ્રદોષ કાળમાં હોલિકા દહન થશે. આ વખતે, 19 વર્ષ પછી, મહાશિવરાત્રી અને હોળી વચ્ચે 10 થી 11 દિવસ વહેલા આવી છે.  જ્યારે શ્રાવણ મહિનામાં અધિક માસના કારણે રક્ષા બંધન, ગણેશ ચતુર્થી, દશેરા અને દિવાળી લગભગ 19 દિવસ વિલંબિત થશે. હિંદુ કેલેન્ડર મુજબ, હોલિકા દહન ફાલ્ગુન મહિનાની પૂર્ણિમાના દિવસે થાય છે અને બીજા દિવસે ધૂળેટી ઉજવવામાં આવે છે. આ તહેવાર અષ્ટમીથી શરૂ થાય છે.

હોળીના શુભ સંયોગો: ભારતીય કેલેન્ડર અને જ્યોતિષ શાસ્ત્ર અનુસાર, ચૈત્ર શુદી પ્રતિપદા ફાલ્ગુન મહિનાની પૂર્ણિમાના દિવસથી એટલે કે Holi 2023 ના બીજા દિવસે શરૂ થાય છે અને આ દિવસથી નવા વર્ષની શરૂઆત પણ માનવામાં આવે છે. તેથી જ Holi 2023 નો તહેવાર નવા વર્ષ અને નવા વર્ષની શરૂઆતનું પ્રતીક છે. ધૃતિ- 06મી માર્ચની રાત્રે 08:54 થી 07મી માર્ચની રાત્રે 09:14 સુધી રહેશે. આ પછી શૂલ યોગ છે. હોલિકા દહનનો શુભ સમય. હોલિકા દહન 2022 શુભ મુહૂર્ત: 06:31 થી 08:58 સુધી રહેશે. આ વખતે અભિજીત મુહૂર્ત – સવારે 11:46 થી 12:33 સુધી, વિજય મુહૂર્ત: બપોરે 02:07 થી 02:54 સુધી, સંધિકાળ મુહૂર્ત: સાંજે 05:51 થી 06:15 સુધી, અમૃત કાલ મુહૂર્ત: સાંજે 07:22 થી 09:07 સુધી, સાંજના સંધ્યા મુહૂર્ત: સાંજે 06:03 થી 07:16 સુધી અને નિશિતા મુહૂર્ત: સાંજે 11:44 થી 12:33 સુધી રહેશે.